Svjedoci smo snaženja Evropske unije tokom posljednih više od šest decenija, koja je od male regionalne inicijative fokusirane na upravljanje industrijskim resursima, kao što su ugalj i čelik, postala važan akter na svjetskoj globalnoj sceni. Svakako, jedan od pravaca razvoja ove međunarodne sui generis organizacije jeste i u oblasti spoljne politike, a skoro da razvoj nijedne politike na evropskom nivou nije imao tako težak put, kao što ga ima spoljna i bezbjednosna politika Unije.
Unija od svog nastajanja teži da proklamuje evropske integracije kao mirovni projekat koji bi obuhvatao političku i ekonomsku saradnju. Jedan od ciljeva stvaranja EU pored ekonomske saradnje, bila je spoljna politika, a uz to, od svog osnivanja bezbjednosni aspekt podrazumjeva i spoljnu odbrambenu politiku. Common Foreign and Security Policy – CFSP ili Zajednička spoljna i bezbjednosna politika (u daljem tekstu: ZSBP), kao nekadašnji drugi stub EU, ima međuvladin karakter pregovaračkih procesa i donošenja odluka.
ZSBP EU osmišljena je da rješava sukobe i njeguje međunarodno razumijevanje, a zasniva se na diplomatiji i poštovanju međunarodnog prava. Trgovina, humanitarna pomoć i razvojna saradnja takođe igraju važnu ulogu u međunarodnoj ulozi EU. ZSBP u skladu sa svojim ciljevima nastoji da sačuva i osnaži međunarodnu bezbjednost, promoviše međunarodnu saradnju, razvije i konsoliduje demokratiju, vladavinu prava i poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda. Svojevrsno priznanje uspješnosti evropskog projekta usljedilo je 2012. godine dodjeljivanjem Nobelove nagrade za mir Evropskoj uniji, kada je naročito zapaženo aktivno učešće Unije u procesu pomirenja među evropskim državama nakon II svjetskog rata.
Posljednjih godina EU ulaže mnogo napora u cilju konsolidacije spoljne politike. Odbrambena pitanja su postigla određeni napredak, naročito Stalna strukturirana saradnja i Evropski fond za odbranu, koji je pokrenut 2017, u cilju usklađivanja i povećanja nacionalnih ulaganja u odbranu. Međutim, neke situacije upućuju na to da spoljna politika EU ne uspjeva da u potpunosti nađe brz zajednički odgovor po pitanju pojedinih savremenih međunarodnih izazova.
Države članice su shvatile da zajednička spoljna politika treba da bude jedan od prioriteta EU, a involvirana je u ugovorima iz Mastrihta i Amsterdama, dok je dodatno razrađena Lisabonskim ugovorom iz 2009. godine, koji joj je dao institucionalnu i pravnu osnovu. Iako je Lisabonski ugovor stvorio prilično sveobuhvatnu institucionalizovanu mašineriju i samim tim ojačao spoljnopolitički aparat EU, danas su opravdani strahovi zbog slabljenja opšteg evropskog uticaja u globalnoj utakmici. S obzirom na razvoj ZSBP, Lisabonski ugovor je povećao domet dostupnih instrumenata i mehanizama EU u ovoj oblasti, ali uprkos tome, razvoj spoljne politike EU čini se da nije dosegao svoj maksimum. Svakako, najteže je donositi odluke u sferi “visoke politike”, kakva jeste ZSBP, u kojoj se po pravilu traži konsenzus. Uz to, iako se integracije uglavnom sprovode kroz pregovore sa nadnacionalnim institucijama, presudan je međuvladin element, dok sa druge strane, na međunarodnom nivou EU pokušava da se pozicionira kao velika sila.[1]
Najvažnija izmjena u oblasti zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike je definisana u članu 42 Ugovora iz Lisabona. Ona se odnosi na klauzulu „uzajamne pomoći“, to jeste eksplicitno je navedeno da su, u slučaju napada na jednu državu članicu, ostale države članice EU dužne da pruže pomoć državi nad kojom je izvršena agresija. Međutim, Ugovor kaže da ova klauzula ne utiče na nacionalne politike odbrane država članica i na njihovu neutralnost. Takođe, ugovor potvrđuje to da je NATO osnova kolektivne bezbjednosti njegovih članica. Jedna od kontraverznijih novina u Ugovoru, a u vezi sa politikom odbrane i bezbjednosti EU jeste „stalna strukturirana saradnja“, koji predviđa mogućnost bliže saradnje za one države članice koje su voljne i sposobne da preuzmu veće napore u oblasti vojnih kapaciteta. Ovaj koncept među kritičarima imao je i negativnih i pozitivnih strana, prije svega osporavao se kao nepotrebno dupliranje NATO nadležnosti, dok su ga drugi hvalili kao prodor ka stvaranju boljih kapaciteta EU.
Uprkos dobro uspostavljenim pravnim okvirima za saradnju, između NATO i EU postoji nerazjašnjenih strateških pitanja i podijele nadležnosti organizacija, imajući u vidu da je EU pokazala da ima kapacitete neophodne za stabilizaciju i rekonstrukciju žarišta, dok NATO ostaje primarno vojna sila spremna da reaguje u kratkim rokovima.[2] U tom smislu, u narednom periodu treba očekivati centralizaciju postojećih i uspostavljanje novih zajedničkih vojnih i civilnih kapaciteta, jer je to najefikasniji put jačanja sposobnosti EU kao uspješan odgovor na postojeće bezbjednosne izazove. Ugovor sadrži mnoge nejasnoće po pitanju sadržaja saradnje, ishoda i samih učesnika. Svakako Lisabonski ugovor treba da bude podstrek za buduću integraciju EU preko vanjskopolitičkog uspjeha, i to baš u periodu kada je sama Evropa podijeljena oko niza pitanja, ne samo vanjske nego i unutrašnje politike i u vrijeme višestruke globalne ekonomske krize i pandemije koronavirusa.
Neki kritičari smatraju da evropska politika bezbjednosi i odbrane ne predstavlja pravi put i veće su šanse da potkopa, nego da osnaži potencijalnu ulogu EU kao globalne vojne sile. Pored toga, realisti tvrde da EU nema realne izglede da postane značajan akter u međunarodnim odnosima dok se ne konstituira kao (nad)država, a sve dok se to ne desi, njen status je upitan. Poznat je i kritički komentar, jednog od najpoznatijih realista Herrija Kisindžera: „Koga trebam nazvati kada želim razgovarati s Europskom unijom? Koji broj telefona?”
Može se reći da je ovo pitanje i danas aktuelno, uprkos razvoju i evoluciji EU. Stoga, Evropska unija mora postati kohezivnija i jedinstvenija kako bi mogla biti važan faktor u spoljnim odnosima. Realisti smatraju da ona može opstati jedino ako stvori sopstvenu vojsku i policiju, jer u suprotnom njena moć u bilateralnim i multilateralnim savezništvima je tigar od papira.[3] Pretpostavljajući da funkcionisanje ZSBP-a predstavlja akt dosluha između država članica vlade znači da često jadikovani „demokratski deficit“ evropskog upravljanja zapravo jedna od svrha integracije, a ne samo nesrećni nusproizvod.[4]
Prije pandemije koronavirusa, vodile su se razne političke debate o saradnji u oblasti bezbjednosti i odbrane, sa problemima ograničenih vojnih sposobnosti, prazninama u tehnološkim inovacijama, zaostalom industrijskom bazom u odbrani i nejasnim nacionalnim odbrambenim troškovima. Takođe, primjer izbjegličke krize nastale usljed pokušaja velikih grupa imigranata da dođu na teritoriju Evropske unije, ukazala je na to da svaka članica koja je izložena ovoj pojavi reaguje različito, jer mehanizmi za ovakve situacije nisu razrađivani u okviru bezbjednosne politike EU. Upravo, na primjeru krize imigranata može se izvršiti preispitivanje sistema ZSBP EU.[5] Imajući u vidu navedeno, danas, nijedna evropska država nema tako velike sposobnosti da potpuno samostalno garantuje svoju bezbjednost[6], zato se svi subjekti EU moraju usmjeriti na zajedničko jačanje regionalne i globalne bezbjednosti.
Pandemija koronavirusa je dodatno zaoštrila status quo, jer se Unija suočava sa krizom legitimiteta, a pogotovo je upitno gdje počiva politička moć, posebno u oblastima spoljne politike, bezbjednosti i odbrane. Uz to prethodni period je uticao na proces integracija EU testirajući načela evropske solidarnosti i evropske sposobnosti za kolektivno upravljanje krizama.
Visoki predstavnik EU za spoljne poslove i bezbjednosne politike i potpredsjednik Evropske komisije Josep Borel, koji je preuzeo svoju poziciju u decembru 2019, podvukao je potrebu EU da postane pravi geopolitički igrač. On je istakao da se u posljednjem periodu vidi ponovno rađanje geostrateške konkurencije, naročito između Kine, Rusije i Sjedinjenih Država, a u toj utakmici EU „ima mogućnost da postane igrač i pravi geostrateški akter ili igralište“. [7]
Kako se bezbjednosna situacija u Evropi počela usložnjavati, nakon izbijanja rata u Ukrajini, Evropska unija (EU) pribjegava sankcijama kao sredstvu spoljne politike, što je njen najvidljiviji alat, kako Robert Šuman ističe, „na pola puta između neaktivnosti i pretjerane reakcije.“ Dok se ovih dana čuju najave od strane predsjednica Komisije Evropske unije- Ursule von der Leyen da će Ukrajini koja je u ratu s Rusijom pružiti 500 miliona eura humanitarne pomoći iz budžeta EU.
Mnogi kritičari kažu da EU nije ono što je nekada bila, međutim sve evoluira i sve se mjenja, a moramo se zapitati i promisliti kuda te promjene vode, imajući u vidu da se današnja EU nalazi u najizazovnijem periodu od svog stvaranja.[8]
Sve je jasnije da EU treba da preispita svoju ulogu u promjenljivom svjetskom poretku. Unija mora izvršiti analizu svojih posebnosti i strukturnih ranjivosti u oblastima, uključujući bezbjednost i odbranu, uz naglašavanje potrebe za evropskom kolektivnom voljom i sposobnošću za suočavanje sa izazovima.
Ukupan osvrt na globalnu politiku nam ukazuje da EU ne može ostati po strani u svjetskim odnosima i da je potrebno da osmisli jednistven strateški odgovor na savremene izazove koristeći svoja diplomatska iskustva. Uprkos tome što se vlade država članica EU zalažu za davanje prioriteta svojim nacionalnim interesima nad interesima EU, jasno je da oslabljena EU znači oslabljene i države članice.
Konačno, EU mora da osnaži svoj jedinstveni pristup u spoljnim odnosima, kako bi ispunila očekivanja Evropljana u pogledu bezbjednosti i odbrane, a ova vizija može uspjeti sve dok zadržava obiljeležja onoga što je EU učinilo velikom: zaštita demokratskih principa i promocija mira u EU i u međunarodnim odnosima.
mr Andrea Popović,
MASTER izvršna direktorica
[1] Stankovic, Nevena, Spoljna politika EU u teorijskom konceptu strukturne spoljne politike, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2020, str. 163-188.
[2] Beriša, Zajednička bezbednosna odbrambena politika EU i NATO, Vol. 12, 2015. str 293.
[3] Jović, Dejan, Liberalizam u međunarodnim odnosima, u: Liberalne teorije međunarodnih odnosa, Fakultet političkih znanosti, Univerzitet u Zagrebu, 2014, str. 20.
[4] Koenig‐Archibugi, The Democratic Deficit of EU Foreign and Security Policy, The International Spectator 4/2002, p. 61-73.
[5] Stevovic, Crnobrnja, Bezbjednosna politika EU i aktuelna izbjeglička kriza, Megatrend revija, Vol. 12, No 3, 2015, str. 329-342.
[6] Beriša, Hatidža, Bezbjednosna politika Evropske unije kroz stratešku kulturu, Megatrend revija, Vol. 11, No 4, 2014: 343-364
[7] Quizi, EU On Global Arena: Need For Reboot Of A Foreign Policy, European Science Review, Issue 1-2/2020
[8] Miščević, Tanja, Savremeni izazovi politike proširenja Evropske unije na Zapadni Balkan, Politička misao, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2016, str. 133-150.
Leave feedback about this